СТИВ МОРЕЛ: Франц хүний нүдээр харахад монгол хэл маш логиктой, харин монгол бичиг илүү төгс

-Таны www.uuguul.com сайтад уртын дууг чамбай тайлбарласан байна лээ. Мундаг судлаачтай хамтарч ажилладаг юм болов уу гэж бодлоо?

-Тэр ажлыг ер нь би хийж байгаа. Анхны шат бол мэдээж үг олох хэрэгтэй. Үгийг бол хуучин номноос цуглуулж, заримдаа өв тээгчээс тэмдэглэж авч байгаа. Франц хүн учраас утга зөв ойлгохын тулд монгол түүхийн багш, уртын дуучин, уртын дуу судлаачтай уулзаж, мэдээлэл авна. Хамгийн сүүлд тайлбар бас орчуулга хийснийхээ дараа монгол хүнээр уншуулж, янзлуулдаг. Нэг дууны тайлбарт хэд хэдэн долоо хоног заримдаа хэд хэдэн сарын хөдөлмөр бас олон хүний сэтгэл, мэдлэг шингэдэг.

МУИС-ийн нэг оюутан сайн дурын ажилтан маягаар надтай хэдэн сар хамтарч ажилласан. Даанч түүний хичээл нь ихсээд, завгүй болсон.

-Та монгол судлаач. Юунд төвлөрч судалдаг вэ?

-Миний  магистрын судалгааны ажлын сэдэв “Монгол ардын хөгжим ба уртын дууны увдислаг чанар”. Монгол ардын уртын дуу, хөгжимд увдис байна гэж үздэг. Гэхдээ үүнийгээ нотлохын тулд илүү их судлах хэрэгтэй байна. Докторын ажлаараа хөгжмөөр анагаах сэдвээр гүнзгийрүүлж судлах юм. Монгол ардын уртын дуу хөгжмөөр анагаах чиглэлийг судлахаар төлөвлөсөн. Үүнд их цаг хугацаа орно. Бухимдалд орсон, сэтгэл зүйн асуудалтай хүнийг хөгжмөөр анагаах боломжтой.   Хөгжмөөр анагаах судалгааны ажил зөндөө байна. Гэхдээ монгол  уртын дуугаар анагаах тухай сэдэв би олж хараагүй. Уртын дуу, морин хуурын аялгуугаар анагаах гэдэг анхны судалгааны  ажил юм  шиг байна.  Уртын дууны бичлэг хийж бэлтгэж байна. Надад бас  увдис, сүнслэг чанар ойлгож мэдэрдэг дуучин хэрэгтэй. Бичлэг бэлэн болоход эмч, сэтгэл зүйчтэй хамтарч ажиллана. Уртын дуугаа сүнслэг маягаар тоглохын тулд утга санааг нь сайн ойлгож байх учиртай. Тийм учраас уртын дууг орчуулж, ямар утгатайг тайлбарладаг юм.

-Уртын дуу гүн утгатай, философитой санагддаг гэсэн үү?

-Миний хувьд ихэнхи уртын дуу амьдралын хичээл юм шиг санагддаг. Зарим уртын дуу үнэхээр үнэхээр гүн утгатай.  Миний хамгийн хайртай уртын дуу бол “Асарын өндөр”. Үнэхээр сүнслэг, шашинлаг гэмээр мэдрэмж төрүүлдэг. Бүтнээр нь хуурдвал эсвэл сонсвол өөрт өвөрмөц энерги мэдрэгддэг.

 -Танаас өөр гадаад хүн монгол уртын дууны увдисыг мэдэрдэг болов уу?

-Миний судалгаанд 15-20 гадаад хүн хамрагдсан юм. Эрэгтэй эмэгтэй, баян, ядуу, нас насны хүмүүс оролцсон. Морин хуур тэдэнд өвөрмөц мэдрэмж төрүүлсэн. Уртын дууг бол зарим хүн сайн ойлгож чадаагүй. Морин хуурыг бодвол уртын дуу гадагшаа  арай бага түгэж байгаа. Хөөмий, морин хуур, “Алтан ураг”, “Домог”, “Хөсөгтөн”, Хү хамтлагийг  цөөнгүй хүмүүс мэддэг шүү дээ.

Зарим гадаад хүн морин хуурын аялгуу сонсоод тал нутаг, морь мэдэрдэг. Гэтэл Францад жишээ нь тал нутаг байхгүй. Хэзээ ч тал нутаг үзээгүй мөртлөө  уудам мэдрэмж авч, сэтгэл дотор тайвширч байна, амар амгалан болж байна  гэж байсан.

  Морин хуур, уртын дуу зөвхөн монголчуудад төдийгүй бусад гадаад хүмүүст ч нөлөөлнө. Бусад хүмүүс ч бас  уртын дуу, морин хуурын аялгуу сонсоод уйлна, транст орно, бясалгана. Сонин сонин жишээ байгаа.

-Өсвөр насны хүүхдүүд компьютер  тоглоом, гар утсанд их цаг зарцуулдаг. Тэднийг чи монгол хүн учраас уртын дуу сонс гэж хүчлэх аргагүй. Уртын дууг мэдрэхэд нас чухал юм болов уу?

-Хэдэн өдрийн өмнө энэ талаар хүмүүстэй ярилцаж байлаа. Уртын дуу гүнзгий утгатай учраас жаахан хүүхэд дуулж болох ч мэдрэх  арай боломжгүй байх аа. Яагаад гэвэл жаахан хүүхэд амьдрал таньж амжаагүй. Уртын дууны сүнслэг чанарыг ойлгохын тулд амьдралын туршлага хэрэгтэй. Миний хувьд настай уртын дуучны хоолой гоё сонсогддог. Аав, ээждээ тэврүүлж хайрлуулж байгаа хүүхэд гуниг гэж мэдэхгүй. Харин хүү нас ахиж, жаргал зовлон үзсэн хойноо уртын дуу сонсвол  санаж үгүйлсэн сэтгэл, гунигийг мэдэрнэ. Тэр үед л уртын дуу бүүр сүнслэг амьд мэдрэгдэнэ.

-Франц хүн монгол хүнд морин хуур зааж байхыг харахад жинхэнэ даяаршил гэдэг энэ биш үү гэж бодогдож байна л даа. Өөрт чинь харин энэ өвөрмөц санагддаг уу?

-Үгүй ээ. Яагаад гэвэл монголчууд ч бас дэлхийгээр тарсан. Англи хэл төгс мэддэг монгол хүн магадгүй америк соёлын талаар америкчуудад зааж байгаа. Эсвэл Францад амьдардаг монгол хүн надаас сайн франц хэлтэй байж магадгүй. Гэхдээ энэ  хамаагүй. Хүн хайртай дуртай зүйлээ хийж байх нь чухал. Францад байгаа монгол хүн франц хэл соёлыг төгс эзэмшиж франц хүнд заавал танд сонин санагдах уу? Хэн нэг хүн ямар нэг зүйл сураад өөр хүнд түгээхэд арьс (ямар үндэстэн байх нь) хамаагүй гэж бодож байна.

-Та хичээл заахаас гадна өөрөө бас цаг гаргаж суралцдаг гэсэн шүү дээ. Ойрын үед юу сурч байгаа вэ?

– Өдөр бүр юм сурах хэрэгтэй. Жаахан ч гэсэн юм сурахыг хичээдэг. Би бас арьсан эдлэл хийж, эвэр сийлж, шинэ зүйл туршиж байна.

-Тууль хайлж  сурч байгаа гэсэн үү?

-Тууль сурах хүсэл маань хэвээрээ. Хэд хэдэн туульчтай уулзаж, жаахан мэдээлэл авсан. Надад одоохондоо тууль хайлж сурахад хүнд байна. Би тийм түвшинд хүрээгүй. Уртын дуу илүү ойр санагдаж байгаа. Одоо бол уртын дуу орчуулах нь чухал санагдаж байна. Заримдаа товшуур тоглоод юм хайлж байгаа юм шиг  суудаг. Одоохондоо миний монгол хэл төгс биш. Дахиад зөндөө юм сурах хэрэгтэй. Миний мэдлэгийн сав 50-60 хувьтай дүүрэхэд тууль хайлах тухай бодож магадгүй.

-Та ихэвчлэн монгол хувцастай явж харагддаг?

-Өөр хувцас байхгүй ээ. (инээв)  Одоо ер нь дандаа дээлтэй явж байна.

-Монгол хувцас урлаачидтай найз уу?

– Өмнө нь нэг, хоёр эмээд дээл захиалж авдаг байсан. Саяхан язгуур, уугуул дээл оёдог эмэгтэйтэй танилцсан. Түүний хийж байгаа дээлийг манай вэб сайтаар дамжуулж гадагшаа илгээдэг. Хамтарч ажиллаж байгаа учраас надад дээл хувцас хийж өгдөг болсон. Энэ нэхий малгайдаа дассан учраас халууцаж байгаа ч өмсөж яваа. Гадаа дулаараад хөлс гоожих болсон.  Зун яахаа мэдэхгүй байна. (инээв) Гэхдээ энэ малгайдаа хайртай.

-Сая цагаан сараар айл хэсэв үү?

-Энэ цагаан сараар завгүй байсан. Өмнө нь цагаан сараар “Морин хуур хуурдаж, жавар үргээж өгөөч” гээд хэд хэдэн айлаар очиж байсан. Гэхдээ цагаан сар бол гэр бүлийн баяр болохоор танихгүй, мэдэхгүй айлаар явах  надад жаахан эвгүй санагдаж байна. Магадгүй гэр бүлтэй болвол миний хувьд цагаан сар бүр сонирхолтой болно.

-Уран бичлэг хийдэг гэсэн. Уран бичлэгүүдээ зарж борлуулдаг уу?

-Уран бичлэг хийгээд зардаг байсан. Энэ хананд байгаа хийсвэр маягтай уран бичлэгийг бол хүн авахгүй. Жаахан сонин царайтай бүтээл. Харин энэ  овоотой бүтээл үнэ хүрч магадгүй, гэхдээ маш их сэтгэл зарцуулсан учраас зарчихвал  жаахан хайран санагдаад байна. Энд бас миний сийлсэн тамга байна. Бүгдийг өөрөө хийдэг. Яваандаа үзэсгэлэн гаргах санаатай. Одоохондоо дэлгэрэнгүй ярихгүй, нууц.

-Монгол залуус өндөр хөгжилтэй орнууд руу явах дуртай. Монголоос дайжиж байна ч гэж яригддаг. Гэтэл та эсрэгээрээ Монголыг зорьж ирсэн. Яагаад Монголд ингэж олон жил амьдарч байгаа нь хүмүүст сонирхолтой байх болов  уу?

-Би танаас юм асууя. Та ээждээ хайртай юу?

-Мэдээж хайртай.

-Яагаад гэж асуувал  тэнэг сонсогдоно. Яагаад би Монголд амьдардаг гэхээр Монгол соёлд хайртай. Тэгээд л боллоо. Монгол соёл Монголд бий. Тиймээс би Монголд байгаа.  Би хайртай юм аа хийж байгаа. Монгол залуус гадагшаа явмаар байвал яв гэж хэлмээр байна. Бусад орныг үзэхээрээ харьцуулах боломжтой болно. Хэрэв тэд гадагшаа явахгүй бол Монгол соёл ямар чухлыг ойлгож чадахгүй. Гэхдээ гадагшаа яваад монгол соёл чухал биш санагдсан  ч хамаагүй.  Франц хэл, соёлыг сураад түгээн дэлгэрүүлээд явсан ч болно. Монголдоо буцаж ирсэн залуус хэл, соёлоо хайрлаж түгээнэ.

Ер нь нэг соёл өөр соёлоос илүү юм байхгүй. Бүх соёл чухал. Чин сэтгэл байх хэрэгтэй.

Харин тухайн хүн юунд илүү татагдаж, юу хийхийг хүсч байгаа нь чухал. Би франц хүн учраас вино хийх ёстой гэж болохгүй. Яагаад гэвэл надад вино хийх сонирхол байхгүй.

Хэрэв би вино хийсэн бол миний вино гашуун болж магадгүй. Яагаад гэвэл би энэ ажилд хайртай биш. Хайртай дуртай зүйлсээ хийж амьдрах хэрэгтэй.

-Ирээдүйгээ  Монголтой холбоотойгоор төлөвлөж байгаа юу?

-Би Монголд арван жил болж байна. Би мэдээж ирээдүйг хэлж мэдэхгүй. Гэхдээ уртын дууны судалгааны ажил жилийн дараа дуусахгүй нь ойлгомжтой. Морин хуур судлахад бас цаг хугацаа зарцуулна. Яваандаа тууль судалж эхэлвэл арван жилийн дараа  дуусахгүй. Монголоос явах  санаа одоогоор байхгүй. Би энд баймаар байна. Магадгүй Улаанбаатарт биш  хөдөө Сүхбаатар, Дундговь, Увс, Ховдод  ч очиж магадгүй. Одоогоор сонгож чадахгүй. Яагаад гэвэл бүх аймаг үнэхээр сайхан. Өв соёл их байгаа.

-Яаж монголоор ингэж сайн ярьж сурав, монгол хэл сурахад хэцүү гээд байдаг шүү дээ?

-Одоо бол надад монголоос өөр хэлээр харилцаж байгаа хүн бараг байхгүй. Гэртээ англи хэл дээр кино үздэг. Аав, ээжтэйгээ видео дуудлага хийхдээ францаар ярьдаг. Бусад үед дандаа монголоор ярьдаг.  Бүүр эхний жилдээ найз бүсгүйтэй байсан. Бид англиар ярьдаг байсан болохоор монгол хэл бараг сураагүй. Тухайн үед Монголд үлдэх эсэхээ шийдээгүй учраас хэл  сурах тийм ч чухал байгаагүй л дээ. Хоёр, гурван жилийн дараа би Монголд байх боломжтой юм шиг санагдах болсны дараа хэл сурах хэрэгтэй гэж шийдсэн. Хэд хэдэн багшаас зөвлөгөө авч, гудамжаар явж байхдаа ч  толь бичиг уншдаг байсан. Гол нь тэр үед би уртын дуу орчуулж эхэлсэн. Уртын дуу орчуулах надад үнэхээр сонирхолтой санагдсан юм. Яагаад гэвэл нэг мөрөнд ихэвчлэн гурван үг бий. Маш эвтэйхэн маягаар шинэ үг сурах боломжтой. Хэрэв би шууд роман барьж авсан бол нэг хуудсанд мянган шинэ үг гарч ирээд урамгүй  байх болов уу. Уртын дуу монгол хэл сурч эхлэхэд маань их нөлөөлсөн. Сайн ойлгохгүй байсан ч шинэ үг орчуулаад, ямар утгатай вэ гээд судалдаг байв. Гэхдээ миний монгол хэлний түвшин тийм ч сайн биш. Яваандаа яриандаа оньсого, зүйр цэцэн үг хэрэглэх түвшинд ярьж сурмаар байна. Энэ бол миний мөрөөдөл.

-Биелгээ сурсан гэсэн үү?

-Сурсан юм байхгүй ээ. Сурсан гэвэл цаашдаа өөр сурах юм байхгүй гэсэн үг.  Морин хуур,  икэлээр бийн аялгуу амилуулахын тулд би өөрөө мэдрэх хэрэгтэй байсан юм. Тиймээс хэд хэдэн хүнээр хичээл заалгаж  бийн хэдэн хөдөлгөөн сурсан.  Мэдээж төгс биш.  Гэхдээ аялгуу хөгжимдөхөд  илүү их цаг зарцуулдаг. Хотод орчин үеийн бүжиг, бий биелгээ ихэвчлэн хольж бүжиглэдэг. Цэвэр бий нь баруун аймагт байдаг. Бий биелгээний хөдөлгөөн мал аж ахуй, малчны ажилтай холбоотой учраас хөдөө амьдардаг бол тэр хөдөлгөөн биед шингээд, бараг автоматаар биелдэг болох байх. Малын ажил хийж үзэхгүй бол миний хувьд биелэх нь  дутуу санагддаг. Өв тээгч нарын биелэгээ үнэхээр сонирхолтой, амьд шүү.

-Морин хуур тоглоод тусгай шагнал авч байсан гэсэн. Тэр үеэсээ хойш чадвар чинь сайжирсан гэж үздэг үү?

-Газар, тэнгэр шиг өөр болсон. Надад одоо уралдаан тэмцээнд орох санаа байхгүй. Уралдаан жаахан утгагүй санагддаг. Хэн сайн, хэн муу гэж яаж дүгнэх вэ. Хөг төгс байвал сайн тоглодог гэх үү, эсвэл дотор сэтгэл маш гүнзгий учраас сайн тоглодог гэж үзэх үү. Шүүгч хэн бэ гэх мэт олон шалтгаан нөлөөлдөг. Гол нь би хөгжим тогломоор байна. Миний тоглож байгааг олон хүн сонсож таашаал аваасай гэж хүсдэг. Түүнээс биш шилдэг хөгжимчний шагнал авах, Соёлын тэргүүний ажилтан болох бол миний хувьд учир утгатай биш.

-Монгол дээлийг гадныхан хэр сонирхож худалдаж авдаг вэ?

-Ер нь сонирхоно. Гадаад хүмүүс бас  монгол хэл,  уйгаржин бичиг сонирхдог. Тэдэнд сонирхолтой, өвөрмөц санагддаг. Тийм учраас монгол хэл сурах арга бас бичиж байгаа. Саяхан нэг хүнтэй энэ талаар хамтрах боломж гарсан. Франц хүний нүдээр харахад монгол хэл маш логиктой. Монгол бичиг бол илүү төгс. Харин кирилл үсэг миний франц хэл шиг замбараагүй санагддаг. Монгол бичиг дүрэм маш цөөтэй, оновчтой. Монгол хэлний гурван үгэнд маш том агуулга гаргах боломжтой.

 Монгол хэл сурахад хэцүү биш. Харин мэдээлэл ховор учраас сурахад бэрх санагддаг байж магадгүй. Эсвэл шууд хэл шинжлэл орвол энгийн хүн ойлгоход түвэгтэй.

-Ингэхэд тавгийн ааруул цагаан идээгээ хаанаас авдаг вэ?

-Заримдаа миний шавь нар, хотоос зайдуу гарахдаа очдог хүмүүс өгдөг. Хажуугийн захаас Архангайн цагаан идээ зөв сонгож авах гэж хичээдэг. Сүүн ааруулд их дуртай. Сүүн ааруул зардаг ах хөдөө явсан, түүнийг ирэхээр нь сүүн ааруул дахиад авна даа.