“Мөнгө ба инфляц” илтгэлийнх нь хураангуй тоймыг ЭНД дарж уншина уу.
Изм-үүд өрсөлдөөнийг яаж хардаг вэ?
Өрсөлдөөн их ярвигтай сэдэв учраас товчхон дурдъя. Энэ онолд үнэ, зах зээл, ашиг, өрсөлдөөн гэсэн зүйл л бий. Үндсэндээ гурван сургуультай. Нэг нь Маркс, нөгөө нь Кэйнс, тэгээд Адам Смит, Адам Смитээс цааш Австрийн сургууль. Аль талыг нь баримтлах вэ, өөрийгөө олъё гэвэл энэ гурвыг харчих хэрэгтэй. Сонгосон сургуулиа хараад л би хэн бэ гэдгээ таних маш амархан. Маркс, коммунизм хөдөлмөрийг чухалчилсан. Хөдөлмөрчин анги, хөдөлмөрчдийг л шүтсэн. Кэйнсизм гол анхаарлаа хэрэглээ, хэрэглэгч рүү хандуулсан. Массыг яаж удирдах вэ гэдэг дээр л гол ухаанаа зарсан. Тийм учраас хэрэглэгчдийг, хэрэглээг бий болгохын тулд төрөөс мөнгө хэвлэж өгөөд байя, зах зээл рүү л мөнгө хийе, та нар үрээд, зээлээд, өрөнд ороод, дампуураад бай гэдэг онол. Эцсийнх нь бидний дэмждэг онол буюу Адам Смитийн буюу үл үзэгдэгч гарын онол. Үйлдвэрлэгчдийг, бизнес эрхлэгчдийг анхаардаг онол. Аливаа бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгч, хөдөлмөрчний аль нь ч биш, үйлдвэрлэгч л бий болгодог гэж үздэг. Стив Жобс байгаагүй бол iPhone байхгүй. Хэрэглэгч хэчнээн мөрөөдөөд ирэх намар iPhone-ий цоо шинэ загварыг авч чадахгүй. Тийм учраас Адам Смит, Австрийн сургууль үйлдвэрлэгч буюу бизнес эрхлэгчдэд анхаарлаа хандуулдаг юм.
Энэ гурван онол нь өмч хэний гарт байна вэ гэдгээр л ялгагддаг. Бид социализм байгуулах гэж дал гаруй жил оролдоод бүтээгүй. Уг нь социализм маань коммунизм болох учиртай байсан. Коммунизм бол нийгмийн бүх өмчийг төр мэдэх учиртай нийгэм. Дараагийн изм бол фашизм.
Хүмүүс фашизмыг муухай гэдэг. Гэхдээ коммунизмаас арай дээр. Учир нь хувийн өмчийг зөвшөөрдөг. “Хюго босс” Гитлерт зориулж хувцас хийж явсан. “Мерседес” фашистуудад зориулж машин хийж л байсан. Тэгэхээр улс, хувийн холимог өмчийг фашизм гээд байгаа юм.
Гэхдээ хувийн өмчийг юу хийх, хэчнээнийг үйлдвэрлэх, хэнд нийлүүлэхийг ганцхан Гитлер мэддэг байсан. Тэр утгаараа холимог эдийн засгийн фашизм гээд ойлгочихож болно. Капитализм бол хөрөнгөтний нийгэм. Хувийн өмч дээр тулгуурласан үйлдвэрлэл байна. Энэ нь чөлөөт зах зээл буюу хамгийн ихээр хөгжил дэвшлийг авчирдаг изм. Капитализмын үндсэн суурь нь хувь хүний үзэл дээр тулгуурладаг. Индивидуализм буюу хувь хүнийг дээдлэх, хамгаас илүүгээр хувь хүн дээр анхаарлаа хандуулсан үзэл.
Америкийн шударга өрсөлдөөний хууль хүний эрхийг бүдүүлгээр зөрчдөг
Anti-trust буюу өрсөлдөөний тухай хуулийг анх Шерман гэдэг сенатор гаргаж ирсэн. Өрсөлдөөний тухай хуулийг харахаар ялгаа байхгүй кэйнсизм, чикаго сургууль гэх мэтээр түрүүн дурдсан сургуулиудад хамаарагддаг. Эдийн засгийн суурь талаасаа харвал хамгийн түрүүнд Харвардын сургуулийн Чемберлен, Кембриджийн их сургуулийн Робинсон нар гаргаж ирсэн. Тэд төгс өрсөлдөөний тухай онолыг гаргаж ирсэн хүмүүс. Энэ бол өнөөдөр дэлхий даяар ноёрхож буй хуулийн суурь нь. Үүний эсрэг онол бол Австрийн сургуулийнх. Австрийн сургуулийнхан өрсөлдөөний хуулийг маш сайн судалсан. Энтрепренер буюу бизнес эрхлэгчдийг юмыг үргэлж шинээр гаргаж ирдэг гэж харсан.
Америкийн шударга өрсөлдөөний тухай хууль хүний эрхийг хамгийн бүдүүлгээр зөрчсөн хууль. Америкийн бизнес эрхлэгчдэд дарамт болсон, шантаажилсан, төрийн хүчийг үзүүлсэн хууль. А.Рэнд “Шударга өрсөлдөөний хуулиуд төрд ямар ч бизнесийг хэзээ дуртай үедээ шүүхэд дуудаж, яллах эрх өгдөг. Гэнэт бүх хөрөнгийг нь цөлмөж, бүхнийг нь үгүй хийнэ гэсэн хуулийн сүрдүүлгээс илүү үр дүнтэй боолчлол гэж үгүй” гэж хэлсэн удаатай.
Бүх улсын шударга өрсөлдөөний хууль иймэрхүү. Энэ хуулиуд нь дэлхий даяар тарснаараа улстөрийн маш том хорт хавдрыг бий болгосон. Популист, кэйнист, зүүнийхэн, коммунистууд бүгдээрээ энэ хуулийг ашигласан. Өөрсдөд нь маш ашиг, өгөөжтэй хууль байсан учраас. Хуулийн гол санаа нь ерөөсөө л бизнес буюу худалдааг хязгаарлах, худалдаанд хязгаар тогтоох. Товчхондоо бизнес эрхлэгчдийг дарж нухаж, гартаа оруулах зорилготой хууль. Шерман 1800 оны үед энэ хуулийг гаргах үед өрсөлдөөний төгс хууль, өрсөлдөөний онол гарч ирээгүй байсан. Шерманы хувьд популист үзэл санаанаас энэ хуулиа гаргаж ирсэн. Сонгогчид болох тариаланчид үнэ буулгахыг, эсвэл өөрсдийнх нь барааг өндөр үнээр, ихээр авах шаардлага тавингуут хүслийг нь биелүүлж гаргасан хууль байгаа юм.
Харамсалтай нь түүний дараа Чикагогийн их сургуулийн профессор Ф.Найт хийсвэр, хоосон, зохиомол, бодит бус, хэнд ч хэрэггүй зөгнөл төдий төгс өрсөлдөөний онолыг гаргасан. Түүний энэ онол ашгийн эсрэг зогссон юм. Үйлдвэрлэгчдийг ашиг хийхийг хориглосон онол гэсэн үг.
Энэ онолын нэг хачин зүйл нь хэрэглэгчдийг хязгааргүй гэж харсан. Нийлүүлж буй бүтээгдэхүүнийг ч хязгааргүй гэж үзсэн. Түүхий эдийн хязгаарлагдмал байдлыг огт тооцоогүй. Бүх үйлдвэрлэгчид ижилхэн юм үйлдвэрлэнэ гэж бодсон. Үүнийг нь улстөрчид өөрсдийнхөө эрх ашигтаа тааруулж ашигласан л даа.
Ф.Найт энэ онолынхоо санааг хаанаас авсан бэ гэдэг нь тусдаа, сонирхолтой түүх. Тэр нь Платон, Кантаас эхтэй. Кантыг шүтдэг сэхээтнүүд маш их бий, манайд. Ардчиллын хараацайнууд дотор ч байгаа. Кант аюултай. Маш хорон санаатай зүйл хийсэн хүн. Хийсвэр юм гаргаж ирсэн. Алтруист үзлийг голдуу баримталсан хүн. Прагматизмыг голчилж явсан. Өнөөдөр прагматик байх нь сайн гэж ярьдаг. Юугаар нь сайн гэж хараад байгааг ойлгодоггүй. Энэ ирлээ ингэж харилцана, тэр ирлээ тэгж харилцана гэх мэтээр тууштай биш, үзэл бодолдоо чигээрээ биш, яаж ч хувьсаж өөрчлөгдөж, хэнтэй ч хамаагүй найзлахыг прагматизм гэдэг.
Кантын буюу Платоны аливаа зүйлд иррациональ байдлаар хандах үзлийг Найт төгс өрсөлдөөний онолдоо нэлээд тусгаж өгсөн. Тэр утгаараа энэ онол бол шашны үзэл, коммунизмтай ойр. Ер нь яг нарийндаа коммунизм бол шашны үзэл. Хожим энэ онолыг Кейнс шүүрч авсан. Мөнгийг нь өгөөд байя, хэрэглэгчид хэрэглээд байг, бид буюу төр хуваарилаад байя гэж харсан. Төр мөнгө хэвлээд байя, бизнесээ ингэж дэмжье, та нар маш их хэрэглэ гэчихээр эцсийн дүндээ инфляц гаардаг.
Найт “Төгс өрсөлдөөний үед бизнес эрхлэгчид хэнд ч хэрэггүй. Хэрэглэгчийн хүсэл сонирхлыг бүртгэгч автомат машин төдий болон хувирах ёстой” гэж хэлсэн байдаг. Өнөөдөр улс орнуудын өрсөлдөөний хуулиуд эдгээрийг суурь зарчмаа болгочихсон яваа.
Ашиг л эдийн засгийн эрх чөлөөг бий болгодог
Үнийг марксизм, кейнсизмд мөн л өөр өөрөөр ойлгодог. Би Австрийн эдийн засагчдын тайлбарыг хэлье. Үнэ бол эдийн засгийн хэл. Хүмүүст юуг яаж үйлдвэрлэх тухай мэдээлэл дамжуулагч. Үнийн цаана хоёр зүйл нуугддаг. Бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд хэр их нөөц хэрэгтэй вэ буюу нийлүүлэлт, хэн яаж хэдээр үнэлж авах вэ буюу эрэлт хэрэгцээ. Эндээс эрэлт нийлүүлэлтийн хууль төрнө. Үнийг зах зээл тогтоодог. Өөрсдийнхөө ашиг сонирхлын хойноос хөөцөлдөж буй хүмүүс юу хийхээ эрэлт нийлүүлэлтээр дамжуулан хэрхэн илэрхийлэгдэж байгаад тохируулан өөрчилдөг. Энэ бол зах зээлийн үл үзэгдэгч гар. Адам Смитийн буюу Австричуудын баримталдаг гол зарчим. Кэйнсизм буюу марксизмаас маш том ялгаатай.
Эндээс хөдөлмөрийн хуваарь гарч ирж байгаа юм. Хөдөлмөрийн хуваарь бий болсноор үйлдвэрлэгчдийн үйлдвэрлэлийн маш нарийн төвөгтэй процесс, систем гарч ирдэг. Төр үнийг хянаж эхлэх л юм бол улс орон сүйрэл, бухимдал, үймээн самуун руу ордог. Бизнес эрхлэгчийн үндсэн зорилго бол ашиг. Бүтээж буй бүтээгдэхүүн нь үнэ цэнтэй, бусад хүмүүс хүснэ, түүхий эд нөөцөө үр дүнтэй ашиглаж яваа гэдгээ хэрхэн мэдэх вэ гэсэн асуулт бий. Хариулт нь ерөөсөө л ашиг ба алдагдал.
Ашиг бол үйлдвэрлэгч баялгийг бусдаас үр дүнтэй бүтээж байна гэсэн үг. Ашиг бол нөөц бололцоогоо зөв, мундаг сайн ашиглаж байна, үйлдвэрлэлээ үргэлжлүүл гэсэн ногоон гэрэл, амжилттай хийж байна гэдэг дохио. Энэ дохио үйлдвэрлэл цааш тэлэх хэрэгсэл болдог.
Ашиг бол хувиа хичээх үзэл. Хэрэглэгч бас хувиа хичээгч. Таашаал авах гэж бараа худалдан авдаг. Ашиг эдийн засгийн эрх чөлөөг бий болгодог. Харин алдагдал бол үйлдвэрлэлээ зогсоо гэсэн улаан дохио.
Ашгийн төлөөх тэмүүлэл нь эрсдлийг дагуулдаг. Энэ эрсдлийг энтрепренер үүрч, хөрөнгө оруулалт хийж, бүтээгдэхүүнээ зарах эсэхээ таамаглаж, байнга аз туршдаг. Ашгийг максимум байлгах нь бизнесмэний хүсэл. Ашиг нь хуримтлалыг нэмэгдүүлж шинэ төсөлд хөрөнгө оруулах гол хөшүүрэг болно. Өр зээлээр бус хуримтлалаар хийсэн хөрөнгө оруулалт нь инфляц үүсгэхгүй. Инфляцийг хэвлэсэн мөнгө, зээл хоёр л бий болгодог. Ийм өсөлт бол өөрчлөлтийн нэг хэлбэр. Ядуурлаас гарах ганц арга. Ашигтай ажиллахын тулд өрсөлдөөн хэрэгтэй. бизнесийн байгууллага хэрэглэгчийнхээ төлөө, ажилчид ажлын байрны төлөө, худалдан авагчид бүтээгдэхүүн үйлчилгээнийхээ төлөө байнга өрсөлддөг.
Лиценз бол ерөөсөө л өрсөлдөөнийг хязгаарлах хэрэгсэл
Өрсөлдөөний гурван хэлбэр бий. Нэг нь төрийн монополь. Нөгөө нь төрөөс тусламж авдаг өрсөлдөөн. Гурав дахь нь монополийн эсрэг хууль гэх мэт арга хэрэгслээр хязгаарласан өрсөлдөөн. Бид далан жил төрийн монопольд амьдарч үгүйрч ядуурсан. Дараа нь ардчилал зах зээлд шилжсэн. Гэхдээ өнөөдөр төрийн монополь Монголд бий. Цахилгаан, дэд бүтэц, төмөр зам, цэвэр, бохир ус гэх мэтчилэн дурдвал олон жишээ бий. Төрийн монополь байсан цагт энэ салбар хувийнхан хөрөнгө оруулахгүй, гадаадын хөрөнгө оруулалт орж ирэхгүй. Шинэчлэл бүтээгдэхүүн гарахгүй. Төрөөс тусламж авдаг монополь байна. Гадаадад ийм жишээ өчнөөн бий. Автомашины үйлдвэрээ дампууруулахгүйн тулд засаг нь дэмжсэн гэж ирээд яривал өчнөөн кейс байна. Монополийн эсрэг хуулиуд янз бүр. Томорвол задална, хэт өндрөөр үнээ нэмбэл шийтгэнэ, хэт доогуур үнэтэй бол бас шийтгэнэ.
Бүх лиценз, зөвшөөрөл бол өрсөлдөөнийг хязгаарлах зорилготой зүйл. Үүн дээр төрийн бус байгууллага, элдэв холбоод орж ирдэг. Төрөөс дамжуулж өрсөлдөөнийг хорих гэсэн зорилготой л ажилладаг. Үйлдвэрчний эвлэл ч ялгаагүй. Гишүүдээ л хамгаалдаг байгуулдаг. Эндээс картелууд бий болдог.
Картелуудыг улстөрчид, эсвэл улстөрчидтэй холбоо сүлбээ бүхий бизнес эрхлэгчид бий болгодог. Тод жишээ нь ковидын үеэр хүмүүс бултаараа вакцин хийлгэсэн явдал. Огт худлаа вирус гаргаж ирээд, НҮБ-тай юутай хээтэй нь нийлж байгаад бүх хүн төрөлхтөнд вакцин шахаж чадсан. Мундаг монополь.
Чөлөөт зах зээлийн нийгэмд монополь үүсэх боломжгүй
Шударга өрсөлдөөний хуулиуд төрийн интервенцийн нэг хэлбэр. Төр интервенцийг татвар, гааль гэх мэт маш олон хэлбэрээр хийдэг. Чөлөөт зах зээл дээр монополь үүсэх ямар ч боломжгүй. Тийм учраас чөлөөт зах зээл хамгийн цэвэр, шударга өрсөлдөөн. Чөлөөт зах зээл дээр картелууд нийлж үгсэн хуйвалдсан ч даврах бололцоогүй. Чөлөөт зах зээл байнга шинэчлэгдэж өөрчлөгдөж, байнга шинийг санаачилдаг болохоор чөлөөт зах зээл дээр монополь тогтох нөхцөл үүсэхгүй.
Бизнесмэнүүд эрсдэл үүрдгээрээ ажилчдаас ялгаатай гэж өмнө хэлсэн. Бизнесмэнүүд бас зөнч. Хоёр, гурван жилийн дараа үйлдвэр маань ашиглалтад ороход энэ бүтээгдэхүүн зарагдана гэдгийг таамагладаг хүмүүс. Нөөц баялгийг хамгийн зөв ашиглаж үйлдвэрлэлд оруулдаг хүмүүс бол төр биш бизнесмэнүүд. Төр хэзээ ч нөөц баялгаа зөв хуваарилж ашиглаж чадахгүй.
Хэн ч гай тарихгүйгээр ажиллаж яваа бизнесмэн бүр ёс зүйтэй
Цаг үргэлж орлогын тэгш бус байдал ярьсаар ирсэн Монголын нийт хүн амын 40 хувь нь ядуу байна. Ярьж байгаагийнхаа эсрэг ажилладаг учраас тэр. Төв банк мөнгө хэвлэж инфляц үүсгэчихээд бурууг бусдаас хайж хуурч аргалах гэж оролддог шиг зүйл болдог. Сая намайг ШӨХТГ-аас ёс зүйтэй бай гэсэн. Банк дээрэмдэж мөнгө олсон нөхөр үйлдвэрлэл явуулж мөнгө олсон бид хоёр хоёулаа ашиг хийх сонирхолтой. Гэхдээ банк дээрэмдсэн нөхөр бол бусдыг золиосолж ашиг хийсэн. Үүнээс ёс зүй гарч ирж байгаа юм. Гэтэл би хэнийг ч хохироолгүйгээр ашиг хийсэн. Ёс зүйг ийм хэмжүүрээр л ялгана. Хэнд ч гай тарихгүйгээр ажлаа хийж явахыг ёс зүйтэй бизнес эрхлэгч гэнэ. Капитализм яг тийм. Өөрөө өөрийнхөө төлөө хариуцлагатай бай, битгий хүнээр тэжээлгэх гээд бай гэсэн л онол. Кэйнсизм бол “Чамайг тэд тэжээнэ”, “Тэрнээс мөнгийг нь аваад чамд өгнө” гэдэг. Энэ ёс зүй юу? Товчхондоо хэн нэгнийг золиослож зорилгодоо хүрэх нь хамгийн ёс зүйгүй үзэл. Тэр утгаараа чөлөөт зах зээл бол хамгийн ёс зүйтэй. Аль аль тал хождог. Хүн бүр өөр өөрийнхөө төлөө бусдад төвөг учруулахгүйгээр хариуцлагатайгаар арилжаа солилцоо хийхийг л чөлөөт зах зээл гээд байгаа юм.
Төрийн оролцоо хэрэглэгчийг хохироодог
Кэйнс эдийн засгийн хувьд асуудлыг голдуу макро төвшинд хардаг. Хэзээ ч микро төвшинд буюу хувь хүн рүү асуудлыг хандуулдаггүй. Харин Австрийн сургуулийн онол өөр. Зөвхөн хувь хүн дээр анхаарлаа хандуулдаг. Хүн бүр өөр өөр бодол, хүсэлтэй. Тийм учраас үнэ, хэрэглэгч гэх мэтийг нэг саванд хийгээд орхиж болохгүй. Тийм учраас хувь хүмүүсийн сонголт, хэрэглэх зүйлийг төр зохицуулах ямар ч боломжгүй. Тийм учраас үйлдвэрлэгчид янз бүрийн үнэтэй байдаг. Байнгын түншдээ өөр, нэг удаа авч байгаад бас өөр үнэ хэлнэ. Чөлөөт өрсөлдөөн байсан цагт үйлдвэрлэгчид хэрэглэгчдэдээ чанаргүй бүтээгдэхүүн хэзээ ч нийлүүлэхгүй. Тэгвэл тухайн үйлдвэрлэгч өрсөлдөөнөөс хасагдаад явна. Төрийн оролцоо л хэрэглэгчийг хохироодог. Төрийн оролцоо нэмэгдэх тусам үнэ өсдөг, байхгүй болох тусам үнэ буурдаг. Би хэзээ ч өөрийгөө үндэсний үйлдвэрлэгч гэдэггүй. Үндэсний үйлдвэрлэл гэдэг чинь хууран мэхлэлт. Үндэсний үйлдвэрлэл гэж яриад яваад байвал Хойд Солонгос шиг болно.
Хэрэглэгч хаан гэсэн хачирхалтай сэтгэхгүй бидэнд бий. Тийм юм байхгүй. Хэрэглэгч хаан байсан бол iPhone гарч ирэхгүй. Стив Жобс гаргаж ирчихээд хэрэглэгчид өгч байгаа биз дээ.
Хэрэглэгчийн суверенитет буюу хэрэглэгчийн бүрэн эрхт байдал гэсэн ойлголтыг профессор W.Hutt гаргаж ирсэн. Улстөрийн зорилготой гаргаж ирсэн үзэл санаа. Засаглал гэдэг бол ерөөсөө л хүч хэрэглэнэ гэсэн утгатай. Үйлдвэрлэлийг хэрэглэгч удирдана гэсэн үг. Тийм зүйл байхгүй. Харин хувь хүн бүр өөрөө өөртөө суверенитет гэх үзлийг Австрийн сургуулийнхан гаргаж ирсэн. Ингээд харахаар хэрэглэгчийг чөлөөт зах зээл л хамгаална. Чөлөөт зах зээл сонголтыг бий болгож өгч хэрэглэгчийг хамгаалдаг. Сонголт гэдэг бол эрх чөлөө. Сонголт байсан цагт хэрэглэгч байнга хожно.
Монголын хувьд шударга өрсөлдөөний хууль бол өрсөлдөөнийг хорьсон хууль. Хэрэглэгчдийг сонголтгүй болгодог хууль. Улстөрчид популизмаараа маш их ашиг олох боломжийг өгсөн хууль. Дур зоргоороо авирлах бүрэн боломжийг олгосон хууль.
ШӨХТГ хуваагдах ёстой. Нэг нь хэрэглэгчээ хамгаалах зорилгоор ажиллах учиртай. Нөгөө нь өрсөлдөөнийг дээдлэх чигээр ажиллах шаардлагатай. Одоогоор хэрэглэгчдээ хайр зарлачихсан ажиллаж яваа. Тэр утгаараа ашгийн эсрэг ажилладаг газар болчихсон.
