Түүний “Мөнгө ба инфляц” лекцийг ЭНД “Өрсөлдөөн ба хэрэглэгч” лекцийг ЭНД дарж уншина уу.
Silicon Valley дампуурсан шалтгааны нэг нь Америкийн төв банк бодлогын хүүгээ өсгөснөөс болсон нь үнэн. Арваад жилийн өмнө банкууд руугаа төв банк нь маш их мөнгө цутгачихсан. Агаараас бий болгосон мөнгийг зах зээл рүү хийсэн. Старт-апууд руу, эрүүл мэндийн салбарын компаниуд руу, сэргээгдэх эрчим хүчний төслүүд рүү гэх мэтээр хийсэн. Их мөнгийг ингээд оруулчихаар инфляц бий болох нь ойлгомжтой. Инфляцаа зогсоохын тулд төв банк нь бодлогынхоо хүүгээ нэмж зээл олголтыг багасгасан. Зээл олголт багасангуут өнөө төслүүд нь алдагдалтай болж, зээлээ төлж чадахгүйд хүрсэн. Ингээд л Silicon Valley гэх мэт банкуудын асуудал эхэлж байгаа юм. Манайд яг адил процесс өрнөж байна. Хөгжлийн банк тод жишээ нь.
Их хэмжээний агаарын мөнгө хэвлэхэд хамгийн түрүүнд тухайн мөнгөнд хүрсэн хүмүүс ашиг хийдэг. Манайхаар бол арилжааны банкууд эхэнд жагсана. Хамгийн сүүлд тэр мөнгөнд хүрсэн буюу жирийн ажилтан, тэтгэврийнхэн, багш, эмч гэх мэт хүмүүс худалдан авах чадвар багассан мөнгөнөөс үүдэж хамгийн их алдагдалд хүрч, цуглуулсан бүх юм нь алга болдог. Инфляц ийм хортой.
Өөрийгөө бодох, өөрийнхөө төлөө хариуцлага хүлээх үзэлд суралцмаар байна
Бизнест философи яагаад хэрэгтэй вэ лекцийг маань илүү сайн ойлгоё гэвэл Айн Рэндийн “Бизнесийн философи”, “Эх сурвалж”, “Өөрийгөө бодох нь ариун үйлс”, “Атлантын нуруу тэнийв” гэсэн номнуудыг уншихыг зөвлөе. “Өөрийгөө бодох нь ариун үйлс” номны эхний хэсэгт бизнес яагаад ёс зүйтэй, зарчимтай, философитой байх ёстой талаар товч тодорхой биччихсэн байгаа. Миний хувьд нэг их эрдэм, ухаантайдаа биш эдгээр номонд гарсан санааг л өөрийнхөө жишээтэй уяж ярих юм. Альтруизм, прагматик, индивидуализм гэх мэт гурван үзлээр харахад манай нийгмийн дийлэнх альтруист, прагматик үзэл рүү орчихсон. Индивидуалист үзлийг маш бага мэддэг.
Аливаа улс орон хөгжиж, цэцэглэж баян болъё гэвэл индивидуалист үзлийг сонгох учиртай. Өөрөө өөрийгөө бодох, өөрөө өөрийнхөө төлөө хариуцлага хүлээх үзэлд суралцах хэрэгтэй. Ядуу зүдүү, увайгүй нийгмийг харахад альтруизм, прагматизмыг сонгосон байдаг.
Альтруизм нь алтер буюу өөр бусад гэсэн үгнээс гаралтай. Хүн өөрөө өөрийгөө бодох ёсгүй, бусдын төлөө амьд байх ёстой, бусдын төлөө бүхнээ зарцуулах ёстой, бусад нь сайхан бол чиний амьдрал сайхан, чи хэн ч биш учраас бусдынхаа төлөө л яв гэсэн үзэл. Энэ үзэлд бүх хамтач ёс бий. Социализм, коммунизм, фашизм, шашин гэх мэт. Прагматизмийг В.Жеймс тэргүүтэй философичид гаргаж ирсэн түүхтэй. “Чи зарчимтай байж болохгүй. Чиний өнөөдрийн ярьсан үнэн маргааш худал байж болно. Чи өнөөдөр дайсантай нэгдэж болно, маргааш найзтайгаа дайсагнаж болно. Яаж л бол яаж хувьс өөрчлөгд, дураараа бай” гэсэн гол зарчимтай. Манай өнөөдрийн улстөрчид тэр чигээрээ яг ийм. Зөвшилц, тууштай биш бай, зарчимгүй амьдар, байнга хувьс гэдэг зүйлийг л прагматизм гээд байгаа юм. Сая дурдсан хоёр үзэл нийлэхээрээ нийгмийг сүйрүүлдэг, ядуурлаг өдөөдөг, дарангуйллыг бий болгодог. Гурав дахь үзлийг Аристотель анх гаргасан. Дараа нь Жон Локк тэргүүтэй хүмүүс баяжуулж хөгжүүлсэн.
Хүний нийгэм, хүн төрөлхтөнд альтруист, прагматист үзэл маш удаан хугацааны түүх, уламжлалтай явж ирсэн. Хүн төрөлхтөн хэдэн мянган жил хааныхаа төлөө, шашныхаа төлөө өөрөө өөрийгөө тахил өргөж амьдарсан. Хүн төрөлхтөн хэдэн мянган жилдээ ядуу байсны тод жишээ нь энэ хоёр үзэлд автагдсаных.
Хүн төрөлхтөн 1776 оноос л өөрийнхөөрөө амьдарч эхэлсэн
1776 оноос байдал өөрчлөгдсөн. Шинэ нээлтүүд гарч ирсэн. АНУ-ын тусгаар тогтнолын тунхаглал батлагдсан. Тусгаар тогтнолын энэ тунхаглалд хүн өөрөө өөрийнхөө аз жаргалын төлөө зорилго тавьж, тэмүүлж амьдрах ёстой юм байна гэдгийг тодотгосон. Үүний ачаар АНУ бий болж, дэлхийн бусад улсад Үндсэн хууль гэдэг зүйлийг тарааж, хүмүүс нийгэм, шашин, хааныхөө төлөө биш өөрөө өөрийнхөө төлөө амьдарч эхэлсэн. Тийм учраас индивидуал үзэл бол хүн төрөлхтний хөгжил дэвшлийг хамгийн баян, чинээлэг, тансаг болгосон.
Сая дурдсан гурван үзлийг мөнгөн дээр авч үзье. Хүн өөрийнхөө мөнгийг өөрийнхөө төлөө зарцуулбал хамгийн сайн зарцуулалтыг хийж, хамгийн арвич хямгач байна. Тухайн юманд үрэх эсэхээ шийдэхийн тулд ухаанаа ажиллуулна, логикоор харна. Бусдад өөрийнхөө мөнгийг өгвөл нэг их ухаанаа ажиллуулах шаардлагагүй. Аль болох бага өгөхийг бодно. Бусдын мөнгийг өөрийнхөө төлөө зарцуулбал үрэлгэн хандана. Бусдын мөнгийг бусдад зарцуулна гэдэг бол товчхондоо төрийн зарцуулалт. Төр бол мөнгийг хамгийн муу захиран зарцуулдаг, хамгийн их үрэн таран хийдэг, хамгийн их хулгай хийдэг, хамгийн том авлигач. Бусдын мөнгийг бусдад зарцуулж байгаа учраас ийм үзэгдэл гаарч байгаа хэрэг.
Хүн төрөлхтөн хэдэн мянган жил ядуу зүдүү аж төрсөн. Энэ дунд наймаачид, худалдаачид, гар урлалаар юм хийдэг хүмүүс хамгийн их ад үзэгддэг байсан. Ер нь хэн ч өөрийнхөө үйлдэлд өөрийнхөө сонголтоор л ханддаг. Эдгээр сонголт бүгд өөр. Энэ бүх сонголтыг төлөвлөж социализм маягаар хөгжүүлэх нь боломжгүй зүйл. Тэр утгаараа индивидуализм маш олон сая хүний үйлдлийн сонголтон дээр бий болж буй үзэл учраас өнөөдрийн интернэт хөгжсөн нийгэмд хамгийн чөлөөтэй хөгжиж яваа. Үүнийг зогсоож хорих бололцоогүй. Үүнийг төвлөрүүлж удирдах гэсэн оролдлого бүр бүтэлгүйтдэг. Хүн төрөлхтний түүхээс харахад шашны дараа нийгэмдээ тустай учраас гэсэн тайлбартайгаар төр л бүхнийг төвлөрүүлэх гэж оролдож байгаа. Гэхдээ энэ оролдлого хэр амжилттай явахыг хэлж мэдэхгүй. Тийм учраас ад үзэгдсэн бизнес эрхлэгчид бусадтайгаа адил өөрийнхөө төлөө ажиллаж амьдарч яваа хүн шүү гэдгээ ойлгуулж харуулахын тулд хамгийн түрүүнд хэрэгтэй зүйл бол философи.
Бизнесмэнүүд индивидуалист байж амжилтад хүрнэ
Бизнесмэнүүдэд ямар философи хэрэгтэй вэ? Би хувьдаа индивидуал үзлийг онцолно. Ахиад хэлэхэд энэ бол өөрөө өөрийгөө дээдэлсэн, өөрөө өөрийнхөө төлөө амьдрах үзэл. Индивидуал үзлийг хэдийчинээ сайн эзэмшиж чадна, төдийчинээ найдвартай зэвсэгтэй болно. Хүн бүр өөрийн гэсэн философитой. Тийм учраас ямар философид харьяалагдаж, алийг нь дагаж байна вэ гэдгээс бүх зүйл шалтгаална.
Хэрвээ бизнесмэн хүн бусдын төлөө альтруист байвал амжилт олохгүй. Олсон мөнгөө бүгдийг нь үрээд дуусна. Тийм учраас бизнес эрхлэгчдэд альтруист үзэл огт зохихгүй. Хамгийн хортой үзэл гэж харах хэрэгтэй. Прагматист үзэл ч ялгаагүй. Би наадахыг чинь өгчихнө гэж итгэлийг нь авчихаад маргааш нь хулхидвал амжилт олохгүй. Тийм учраас бизнес эрхлэгчид прагматист байх боломжгүй. Ингээд харахад бизнес эрхлэгч хүнд ашгийнхаа төлөө бардам зантай, ёс зүйтэй ажиллах философи л үлдэж байна. Товчхондоо бизнесийн философи бол цэвэр индивидуалист үзэл, объектив ёс зүй.
Хэдийчинээ энгийн байх тусам хүлээж авах чадвар сайн байдаг. Австрийн сургуулийн хамгийн гоё нь маш энгийн. Ямар нэгэн математикийн арга, экономикс хэрэглэдэггүй. Тоо, томъёо байдаггүй. Эдийн засгийг их энгийнээр тайлбарладаг нь хүмүүст маш сайн хүрдэг. Яг түүн шиг философи энгийн, ойлгомжтой, хэрэглэдэг байх ёстой.
Ёс зүй бол зарчим. Этик эдгээр зарчмыг судалдаг шинжлэх ухаан. Индивидуал үзэл прагматизмынхаа эсрэг зогсохын тулд хамгийн чухал зүйл нь рациональ байх ёстой. Рациональ байна гэхээр яана гэсэн үг вэ? Ерөөсөө л юманд бодитой хандаж, хийж буй зүйлээ ёс зүйтэй эсэхийг харж анзаарахыг рациональ гээд байгаа юм. Рациональ биш хүн хэн бэ гэвэл өнөөдрийн манай улстөрчдийн олонхийг нэрлэж болно. Рациональ үзэл бол шинжлэх ухаанд тулгуурладаг. Баримттай, бодитой, хөрсөн дээрээ буусан байдаг.
Хүмүүс өөрийн гэсэн философитой байхаас гадна өөрийн гэсэн үнэт зүйлтэй аж төрдөг. Амьтан ургамлаас ялгаатай нь үнэт зүйлсээ гаргаж ирж чаддаг явдал. Хүний хамгийн чухал үнэт зүйл бол амьд явах, эрх чөлөөтэй байх. Тийм учраас үнэт зүйлээ гаргаж ирж, түүндээ тулгуурлаж бодитой шийдвэр гаргах нь их чухал. Машин, компьютерт үнэт зүйл байхгүй. Хиймэл оюун ухааны хөгжлөөр роботууд захирлуудыг орлож байна гэдэг. Ямар ч үнэт зүйл гаргаж ирж чадахгүй. Хайр ч ялгаагүй үнэт зүйл.
Миний ярьж буй сэдвийн тухайд гурван үнэт зүйл бий. Тэр нь логик, зорилго, өөрийгөө хүндлэх. Аливаа зүйлд хандахдаа үнэт зүйлээ логик талаас харах нь хамгийн чухал. Логикгүй бол утгагүй. Заавал зорилгоо тодорхойлох ёстой. Бизнесмэн бүр зорилгынхоо араас тэмүүлж, логикийнхоо дагуу явдаг байх учиртай.
Бизнесмэн хүн өөрийгөө хүндлэх хэрэгтэй. Өөрийгөө хүндлэхгүй хүн өөрийгөө золиослоно гэсэн үг. Өөрөөр хэлбэл альтруист болно. Өөрийгөө хүндэлж чадахгүй, өөрийнхөө үнэ цэнийг мэдэрч чадахгүй бол дээрэлхүүлээд, хүний золиос болоод явна. Тийм учраас өөрөө өөрийнхөө үнэт зүйлийн төлөө өөрөө өөрийгөө хүндэлж, маш бардам байх нь хамгаас чухал.
Үнэт зүйлд гурван сайхан чанар бий. Сая хэлсэн рациональ байх, бүтээлч байдал, тэгээд бардам байх. Ямар ч уран бүтээлч хүн өөрийнхөө авьяасыг үнэлж, хүндэлж, өөрөө өөртөө бардам байж амжилтад хүрдэг. Өөрөө өөрийгөө үнэлэхгүй, бардам биш байвал амжилтад хүрэхгүй.
А бол А гэж үздэг үздэг учраас рациональ байдал шударга ёсыг хамгийн ихээр тогтоодог. Тийм учраас индивидуал үзэл дээр тулгуурлаж буй капиталист буюу хөрөнгөтний нийгэм хамгийн шударга нь байдаг. Гэтэл өнөөдөр бид капитализмыг зүгээр л шулдаг, увайгүй баяжигсад гэж хардаг. Баяжихад ялгаа бий. Альтруист үзэлтэй хүн бизнесмэн байвал хэцүү. Хөгжлийн банкны сонсголоос анзаарахад манай том бизнесмэнүүд нүүрээ улалзуулаад гарч ирж байна. Тэд яагаад тийм байдалд оров гэсэн асуулт тавиад харъя. Тэд нэгдүгээрт прагматикчид. АН, МАН хоёулантай нь найзална. Тууштай биш. Хоёрдугаарт тэд альтруистууд. Хямд зээлийг нь аваад жирийн хүмүүсийг золиосолчихож байгаа юм. Золиослох сэтгэлгээтэй, хүнийг хохироох санаатай. Тийм учраас бизнесмэнүүд үүнийг ялгаж салгах ёстой.
Бизнесмэн хүн “Би альтруист, прагматист байж болохгүй. Би индивидуалист л байх ёстой” гэж харах учиртай. Би яагаад үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрийн 61 тэрбумаас татгалзсан бэ гээд харъя. Философитой учраас татгалзсан. Давуу эрх эдэлж, төрөөр хамгаалуулж татвар төлөгчдийн мөнгөөр бизнес эрхлэхгүй гэж бодсон учраас татгалзсан. Өөр ямар ч тайлбар байхгүй.
Хөгжлийн банкнаас зээл авч бизнес эрхлэх, үнэ тогтворжуулах хөтөлбөрт хамрагдах, төрийн ямар нэгэн татаас оролцоотой, татвар төлөгчдийн мөнгөөр санхүүжиж яваа хөтөлбөрүүдийн цаана дандаа ямар нэгэн золиос бий болж байдаг. Өөр хэн нэгнийг хохироож байгаа хэрэг. Тэр утгаараа альтруист байна гэсэн үг. Ингэж харахыг бизнесийн ёс зүй гэдэг юм.
“Философи бол хүмүүсийн зорилго чиглэлийг тогтоож замыг нь заадаг. Нийгмийн ялзрал, хэцүү үед ганцхан философи л хүн төрөлхтнийг аварна” гэсэн Айн Рэйндийн үгээр лекцээ дуусгая.
